Своими корнями история Армении уходит в глубокую древность и неразрывно связана с историей всего Древнего мира. Но зачастую, зная в деталях историю Рима и Древней Греции, мы в гораздо меньшей степени осведомлены о событиях, происходивших в Античное время в Армении, оказавшейся на перекрестке цивилизаций Запада и Востока. В силу многих причин она не попала в должном объеме в учебники и незнакома тем, кто интересуется историей. Попытаемся хоть немного исправить эту несправедливость.
Հայաստանի պատմությունը գալիս է հին ժամանակներից և անգակտելիորեն կապված է ողջ հին աշխարհի պատմության հետ։ Բայց հաճախ, հանգամանորեն իմանալով Հռոմի և Հին Հունաստանի պատմությունը, մենք շատ ավելի քիչ ենք տեղյակ Հայաստանում Հնադարում տեղի ունեցած իրադարձություններին, որոնք հայտնվել են Արևմուտքի և Արևելքի քաղաքակրթությունների խաչմերուկում։ Շատ պատճառներով այն պատշաճ ծավալով չի մտել դասագրքեր և անծանոթ է պատմությամբ հետաքրքրվողներին: Փորձենք մի փոքր շտկել այս անարդարությունը։
Все дороги идут через Армению
Армянское нагорье на севере Передней Азии – один из центров возникновения человеческой цивилизации. Уже в незапамятные времена здесь появляются первые поселения, а с конца II тысячелетия до нашей эры начинается процесс формирования армянского народа.
Արեւմտյան Ասիայի հյուսիսում գտնվող Հայկական լեռնաշխարհը մարդկային քաղաքակրթության առաջացման կենտրոններից է։ Արդեն անհիշելի ժամանակներում այստեղ ի հայտ եկան առաջին բնակավայրերը, իսկ մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակի վերջից սկսվեց հայ ժողովրդի կազմավորման գործընթացը։
Однако не имеющая со всех сторон природных преград территория была открыта не только для торговых караванов, но и для армий всевозможных завоевателей со всех концов света. Ее военно-стратегическое и торговое значение являлось одной из причин конфликтов между державами Средиземноморья и Передней Азии. Армения с древних времен становилась ареной для многочисленных войн, а ее народ – их участником. Ассирийцы и мидяне, скифы и киммерийцы, парфяне, греки и римляне проходили каменистыми дорогами Армении.
Այնուամենայնիվ, այն տարածքը, որը բոլոր կողմերից չուներ բնական արգելքներ, բաց էր ոչ միայն առևտրական քարավանների, այլև աշխարհի տարբեր ծայրերից եկած բոլոր տեսակի նվաճողների բանակների համար։ Դրա ռազմա-ռազմավարական և առևտրային նշանակությունը Միջերկրական և Փոքր Ասիայի տերությունների միջև հակամարտությունների պատճառներից մեկն էր։ Հին ժամանակներից Հայաստանը դարձել է բազմաթիվ պատերազմների ասպարեզ, որոնց մասնակիցն է դարձել նրա ժողովուրդը։ Հայաստանի քարքարոտ ճանապարհներով անցել են ասորիներն ու մարերը, սկյութներն ու կիմերները, պարթևները, հույներն ու հռոմեացիները։
Одно из первых письменных упоминаний об Армении мы находим у древнегреческого писателя, историка и одновременно полководца V века до нашей эры Ксенофонта. Его главное сочинение «Анабасис», или «Отступление десяти тысяч», оказало огромное влияние на греческую и латинскую литературу. Произведение описывает отступление десяти тысяч греческих наемников-гоплитов из Месопотамии на север, к Черному морю, в 401-400 годах до нашей эры, после неудачной для них Битвы при Кунаксе. Греки шли к морю через Армению.
Հայաստանի մասին առաջին գրավոր հիշատակումներից մեկը մենք գտնում ենք հին հույն գրող, պատմաբան և միևնույն ժամանակ մ.թ.ա. 5-րդ դարի հրամանատար Քսենոփոնի մոտ։ Նրա գլխավոր աշխատությունը՝ «Անաբասիսը» կամ «Տասը հազարի նահանջը», խոր ազդեցություն է թողել հունական և լատինական գրականության վրա։ Աշխատությունը նկարագրում է տասը հազար հույն հոպլիտ վարձկանների նահանջը Միջագետքից դեպի հյուսիս՝ դեպի Սև ծով, մ.թ.ա. 401-400 թվականներին՝ նրանց համար Կունակսայի անհաջող ճակատամարտից հետո։ Հույները Հայաստանով գնացին ծով։
О ней Ксенофонт упоминает как о «стране обширной и богатой», с устоявшимся обществом, четкой социальной иерархией и самоуправлением. Местные жители выращивали ячмень и виноград, из которого делали вино и изюм. Отметил полководец и то, что страна известна своими лошадьми, которых выращивали для персидского войска. Упоминает он и ее правителя Ерванда I (Оронта) – основателя династии Ервандидов.
Քսենոփոնը այն նշում է որպես «ընդարձակ և հարուստ երկիր», կայացած հասարակությունով, հստակ սոցիալական հիերարխիայով և ինքնակառավարմամբ։ Տեղացիները գարի ու խաղող էին աճեցնում, որից գինի ու չամիչ էին պատրաստում։ Հրամանատարը նշել է նաև, որ երկիրը հայտնի է իր ձիերով, որոնք բուծվել են պարսկական բանակի համար։ Նա հիշատակում է նաև նրա տիրակալ Երվանդ I-ի (Օրոնտես)՝ Երվանդյան դինաստիայի հիմնադիրին։
Но Ксенофонт прошел дорогами Армении не как завоеватель, а волею случая. Другие полководцы оказывались в этих местах с иными целями. На протяжении всей древней истории Армянское государство было вынуждено вести непрерывную борьбу за независимость – как против ближайших соседей, так и против многочисленных строителей империй, приходивших с Запада и Востока. Армянский народ находился под ударом практически всех известных по истории завоевателей Античного мира и последующих эпох, но не исчез, сохранив к тому же свои веру, язык и традиции. Былые покорители потерялись в истории, а Армения – осталась.
Բայց Քսենոփոնը Հայաստանի ճանապարհներով անցել է ոչ թե որպես նվաճող, այլ պատահաբար։ Մյուս հրամանատարներն այս վայրերում հայտնվել են այլ նպատակներով։ Հին պատմության ընթացքում հայկական պետությունը ստիպված է եղել շարունակական պայքար մղել անկախության համար՝ ինչպես իր մերձավոր հարևանների, այնպես էլ Արևմուտքից և Արևելքից եկած բազմաթիվ կայսրություններ կերտողների դեմ։ Հայ ժողովուրդը հարձակման ենթարկվեց հին աշխարհի և հետագա դարաշրջանների պատմության մեջ հայտնի գրեթե բոլոր նվաճողների կողմից, բայց չվերացավ՝ պահպանելով իր հավատքը, լեզուն և ավանդույթները։ Նախկին նվաճողները կորել էին պատմության մեջ, բայց Հայաստանը մնաց։
С начала времен
Еще больше, чем письменные источники, говорят археологические находки. На территории Армянского нагорья обнаружены следы ранних культур, датированные еще VI тысячелетием до нашей эры. Данные археологических раскопок подтверждают, что жители Армянского нагорья в глубокой древности овладели многими ремеслами. Уже в V-IV тысячелетиях до нашей эры здесь умели плавить медь, а во II тысячелетии до нашей эры – железо. По одной из гипотез, здесь были изобретены технология плавки железа, что вполне возможно, так как именно в Армении расположены месторождения металлов, которые нашли широкое применение в древнее время: железа, меди, свинца и олова.
Նույնիսկ գրավոր աղբյուրներից ավելին են խոսում հնագիտական գտածոները։ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում հայտնաբերվել են վաղ մշակույթների հետքեր մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակից։ Հնագիտական պեղումները հաստատում են, որ Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչները հնում տիրապետել են բազմաթիվ արհեստների։ Արդեն մ.թ.ա 5-4-րդ հազարամյակում այստեղ գիտեին պղինձ հալեցնել, իսկ մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակում՝ երկաթ։ Ըստ վարկածներից մեկի՝ այստեղ հորինվել է երկաթի ձուլման տեխնոլոգիան, ինչը միանգամայն հնարավոր է, քանի որ հենց Հայաստանում են գտնվում մետաղների հանքավայրերը, որոնք հնում լայնորեն կիրառվել են՝ երկաթի, պղնձի, կապարի և անագի։
Недалеко от поселения Мецамор, расположенного в Араратской долине, нашли один из крупнейших металлургических комплексов древности, датированный III-I тысячелетиями до нашей эры. Здесь плавили олово и медь, из которых получали бронзу, отправлявшуюся в Египет и Вавилон. Армения была выгодным торговым партнером и военным союзником. В XVI-XV веках до нашей эры эти страны воевали с Хеттской империей и стремились заключить союз с Арменией, которая могла поставлять им бронзу – стратегический металл того времени, необходимый для производства оружия. В царских гробницах Мецамора обнаружили уникальные и редкие предметы, происходящие из Вавилона и Египта и подтверждающие широкие торговые и культурные связи. В 1968 году в Мецаморе был открыт Историко-археологический музей, в котором собрано и хранится более 22 тысяч древних экспонатов.
Արարատյան դաշտում գտնվող Մեծամոր բնակավայրից ոչ հեռու հայտնաբերել են հնության խոշորագույն մետաղագործական համալիրներից մեկը՝ թվագրված մ.թ.ա III-I հազարամյակներով։ Այստեղ ձուլվում էր անագ և պղինձ, որից ստացվում էր բրոնզ, ուղարկվում Եգիպտոս և Բաբելոն։ Հայաստանը շահութաբեր առեւտրային գործընկեր էր եւ ռազմական դաշնակից։ Ք.ա. 16-15-րդ դարերում այս երկրները պատերազմում էին Խեթական կայսրության հետ և ձգտում էին դաշինք կնքել Հայաստանի հետ, որը կարող էր նրանց մատակարարել զենքի արտադրության համար անհրաժեշտ այդ ժամանակվա ռազմավարական մետաղի բրոնզ։ Մեծամորի թագավորական դամբարաններում հայտնաբերվել են եզակի և հազվագյուտ իրեր, որոնք ծագում են Բաբելոնից և Եգիպտոսից և հաստատում են առևտրամշակութային լայն կապերը։ 1968 թվականին Մեծամորում բացվել է պատմահնագիտական թանգարանը, որտեղ հավաքված և պահվում են ավելի քան 22 հազար հնագույն իրեր։
При раскопках пещеры Арени в Вайоцдзорской области, что на юге современной Армении, нашли самую древнюю из когда-либо обнаруженных обувь из обработанной кожи. Специалисты из Оксфорда и Университета Калифорнии в Ирвине с помощью радиоуглеродного метода установили, что находка имеет возраст 5,5 тысячи лет. Найденный ботинок принадлежит к периоду от 3627 до 3377 года до нашей эры. Таким образом, он был сделан на 400 лет раньше, чем построили Стоунхендж, и почти на тысячу лет раньше строительства пирамид Гизы в Египте.
Ժամանակակից Հայաստանի հարավում գտնվող Վայոց ձորի մարզում գտնվող Արենիի քարանձավի պեղումների ժամանակ նրանք հայտնաբերել են մշակված կաշվից երբևէ հայտնաբերված ամենահին կոշիկները։ Օքսֆորդի և Կալիֆորնիայի Իրվին համալսարանի մասնագետները ռադիոածխածնային մեթոդով պարզել են, որ գտածոն 5,5 հազար տարեկան է։ Գտնված երկարաճիտ կոշիկները պատկանում են մ.թ.ա. 3627-ից 3377 թվականներին։ Այսպիսով, այն պատրաստվել է Սթոունհենջի կառուցումից 400 տարի առաջ, իսկ Եգիպտոսում Գիզայի բուրգերի կառուցումից գրեթե հազար տարի առաջ։
В пещере также были найдены остатки ячменя, пшеницы и даже абрикосов. Здесь же обнаружили самые древние в мире винодельческие помещения для выгонки и хранения вина и множество предметов керамической посуды. Большие сосуды, вкопанные в землю, находившиеся в дальней части пещеры, предназначались для хранения продовольственных запасов.
Քարանձավում հայտնաբերվել են նաև գարու, ցորենի և նույնիսկ ծիրանի մնացորդներ։ Այստեղ նրանք գտել են նաև աշխարհի ամենահին գինեգործական գործարանները՝ գինու թորման և պահպանման և կերամիկական սպասքի բազմաթիվ իրերի համար: Հողի մեջ փորված խոշոր անոթները, որոնք գտնվում էին քարանձավի հեռավոր հատվածում, նախատեսված էին սննդի պաշարները պահելու համար։
В курганах рядом с селом Лчашен, на берегу озера Севан, обнаружены четырех- и двухколесные деревянные повозки, а также боевые колесницы III тысячелетия до нашей эры. Здесь покоились украшения из золота, множество изделий из бронзы (фигурки животных и птиц, оружие, мечи с ножнами и боевые топоры), домашняя утварь (серебряные чаши, зеркала, медный котел), изделия из дерева (ложки, миски, столики) и многое другое. Ученые отмечают, что все эти находки свидетельствуют о высоком уровне развития оседлых земледельческо-скотоводческих обитателей Севанского бассейна еще в доурартское время.
Սևանա լճի ափին գտնվող Լճաշեն գյուղի մերձակա բարերում հայտնաբերվել են չորս և երկանիվ փայտե սայլեր, ինչպես նաև մ.թ.ա. III հազարամյակի մարտական կառքեր։ Այնտեղ կային ոսկյա զարդեր, բազմաթիվ բրոնզե իրեր (կենդանիների և թռչունների արձանիկներ, զենքեր, պատյաններով թրեր և մարտական կացիններ), կենցաղային սպասք (արծաթե ամաններ, հայելիներ, պղնձե կաթսա), փայտե իրեր (գդալներ, ամաններ, սեղաններ) և այլն։ ավելին. այլ. Գիտնականները նշում են, որ այս բոլոր գտածոները վկայում են Սևանի ավազանի բնակեցված գյուղատնտեսական և հովվական բնակիչների զարգացման բարձր մակարդակի մասին նույնիսկ նախաուրարտական ժամանակներում։